1. Siswa dapat membaca wacana Bali dengan baik dan benar
2. Siswa mampu menemukan unsur intrinsik dalam sebuah wacana Bali ( Satua )
3. Siswa dapat menemukan nilai-nilai yang terkandung dalam wacana satua Bali
Materi
SATUA
MÉN TINGKES
( Dalam Lontar Bali )
Ada
katuturan satua, anak mapungkusan Mén Tingkes. Sedek dina anu, pasemengan nu
paruput, bangun reiba pianak Mén Tingkesé. Suud nyapsapin paningalan, inget ia
tekén méméné, ibi sanjané nyambatang ngalih paku, ané jani palimunan.
Nanging
bahan tawanga méméné magadang makapeteng dayat ngulat tikeh, dadi ia marasa
sanget madalem nundun. Apa buin ia ajaka méméné ibi sanjané tuara madahar,
bahan tuara ngelah nasi.
Ditu
ia makeneh-keneh : “Kénkén ia kuruné I Mémé, yan dundun jani. Nanging yan tuara
dundun, tusing payu ngalih paku, apa ia anggona nguwup”.
Mara
teked akéto pianakné makeneh-keneh, lantas maceibahan méméné laut bangun saha
ngomong : “Béh ukana bangun petengan, laut mara enten”.
Lantas
macebur uli baléné, ukana ia nyemak sok sig tongosné mula, kaget maduhan tur
mecik duwur, ngorahang duwurné sakit.
Lantas
ia makaukan : “Ning, ning Tingkes, kayan Tingkes, kayan Tingkes”. Mara dingeha
tekén pianakné, lantas ia ngejang sampat, ngénggalang nyagjag sambil masahut :
“Apa Mé”.
Masaut
méméné : “Yén tusing sida bahan mémé nasi, tahanang basangé seduk, nah ning.
Reh mémé tusing ngidahang luas ngalih paku jani, duwur méméné sakit”.
Kéto
munyin méméné sambil ngusud-usud pianakné saha naréngdéng yéh paningalané,
nanging pianakné masaut getar tur sebengné degdeg tusing masawang kecud,
nyinahang idep anaké cerik ento, tusing gampang kena pakéweh.
Lantas
omongné : “Masa nasiné dogén bisa ngawaregang. Icang jani ngalih don eha
disisin tukadé bakal liunang, nyanan engseb, kocap ané kéto, mangseg pesan tur
ngawinang teleg koné tekén sastra, guruné ngandikayang.
Mangkin
koné yan maloloh aji bangket isén, sanget makuangin rasan basang seduk.
Yadin
tondén ngelah sahang bakal sambilang ditu ngipil-ipil, kadong icang tusing
masuk, anak Radité jani. Nyanan tekané, mara icang mesahin. Mémé jumah suba
ngoyong, eda luwas. Nah ulian magadang jenenga ngaranayang mémé gelem”.
Wayan
Tingkes sujatiné ia mara matuwuh sia oton, nanging uli cerik kaurukang setekén
tur apik bahan méméné, buina kapreténin, kaboréhin sahi bahan babak-babakan,
babungkilan, don-donan ané aluh-aluhan, nanging kagunané sanget luwung,
bakatanga dialas-alasé sambilanga ngalih paku.
Buina
paling akesep enem dina, biasané ngatelun ia lamurudina bahan méméné.
Suba
kelihan lantas bisa ia mareténin déwekné, awanan seger-seger. Ulihan segeré,
ngaranayang garapiak, tusing tahan negak bengang bengong, tusing tahén bangun
tengai, tusing tahen pules lemah, tur manaar tepet nganggo masa, buin bisa
majangka.
Tur
maning ia sanget rungu muah resep pesan tekén apan-apan.
Sasubané
Wayan Tingkes majalan lakar ngalih don eha, méméné ngalawanin nutugang
sasampatan pianakné, ajah-ajahan ia nyongkok, mecik-mecik duwur aji limané di
kébot, nanging kénawané masi masambilan mutbut padang ané langah-langah mentik
abesik dadua.
Pamaragat
kanti kedas nyalig, nganteg ka padiwangané, kanti sanget ngenah apikné tekén
ané lén lénan.
Sasuwudné
nyampat, ukana ia mulihan, kagét teka Mén Kopa, laut ngomong : “Mén Tingkes,
tebukang ja icang nyanan, kéwala jani nyai kema, jemuh malu padiné, lantas
tongosin, sambilang kikihang nyuh nyang selahé bungkul. Buin icang tondén
nyampat, adénan nyampat malu, nyanan suwudé, mara jemuh padiné. Eda Mén Tingkes
tuara nyak, rah icang tuara ngelah baas, baas icangé bakat adep ibusan, kadong
ada pangalu nakonang baas, laut buin kesepné, teka roang icangé uli abian I
Kopané nagih bekel.
Uli
ipuan koné metékang dondonan. Bes kéto ja kereng-kerengné –
naar,
abokoran tuara ngatusinganga awahi ajaka sia, laon kaseb icang/sajaan.
Liu
pesan bungkil biuné ditu tuara nyak morahan. Suba ja tawang baasné telah, jelap
tusing katitipi, basang icangé gedeg tekén rowang kéto.
Kéto
munyiné Mén Kopa, sada marengus sebengné, édénganga tekén Mén Tingkes, cara
nyemunin rowangné.
Yén
eda Mén Tingkes anak ceding tur cengeh, di amonton samah raréntétan tatutedan
Mén Kopané, méh lengeh madingehang.
Nanging
sujatiné Mén Tingkes uli itunianan suba petéka keneh Men Kopané, tawanga anak
teteh ngomong jadig, banggi tekén anak lacur, inget tekén pabuatan gelaha
dogén.
Awanan
Mén Tingkes masawut sanget palapan : “Mén Kopané, eda nyen pedih, nah, tusing
icangé sakit uli tuni, minab sing nyidayang icang nebukang Mén ceningé ané
nyanan. Yan eda kéto, méh icang tusing jumah, palimunan icang suba luwas ngalih
paku, reh tusing pesan ada dahar icang ané jani-jani.
Nah
kadong Mén Kopané teka mahi, yan tuah lega, idih icang ukana upah icangé nebuk
ané i roras dina, tungkakané buin upah teluan, apang ada bubuhang panaké I
Tingkes ané jani”.
Kéto
munyin Mén Tingkesé.
“Béh,
sajaan Mén Tingkes, kalud bobab ngorahang tusing sakit, megoh nagih upahé
agenyés ané satak ilu, nebukang pamragat tuara nyak”.
Kéto
munyin Mén Kopané ngadebros, lawut makalah tundun nyarengseng majalan.
Suba
joh, mara ngorahang tusing nyak mayah tungkakan upah, bahan Mén Tingkesé pelih
koné, nagih upah di rurungé.
Tegarang
Mén Tingkes ngawukin ngajakin mulihan nahar basé, nanging tan papuara, wiréh
munyiné padingehanga aji tundun.
Kala
ditu Mén Tingkes macelep mulihan sambil ngarimik diatiné koné : “Saja sulit
anaké dadi jelema. Yan sugih, punyah bahan kasugihan, pesu ngagu, titahé wirya,
kayang tabuh lén.
Tuara
marasa dakiné ané tebel magumpal ento di atiné.
Yan
suba teka masané nyengkala kapelihané ento, tusing sanggup kasugihané lakar
nulungin.
Kéto
masih yan tiwas, imput bahan katiwasan, nganti mobab tur nyerah, pamragatné,
patuh tekén I Sugih bangga, pada lakar nemu pakéweh.
Sakéwala
yan I déwék, ngeres kenehé yan ningalin anak sugih cara Mén Kopa, teka marasa
lacuran tekén anak tiwas.
Kéto
masih kangeresan kenehé, yan ningalin anak lacur, demen mobab/tur nyerah.
Dewa
Ratu Bhatara Luhur, kéto munyin Mén Tingkesé, ngalantur ndulamé Ida Bhatara :
“Nawegang ja, sampunang Paduka Bhatara mapahica sugih ring titiang, yan
madaging sakadi manah Mén Kopané, antukan sukayan titiang lacur, nanging mangda
manggeh manah titiangé ring kapatutan, kalih ajeg bakti ring Paduka Bhatara
Sang Hyang Widhi.
Wiréh
titiang kantun sebet, titiang ngéga pitutur odah-odah, diastun titiang durung
tatas uning ring Paduka Bhatara sang dahat suksma, boya punya ngawinang titiang
makirangin bakti, saking Pangega, titiang mamanah bakti ring Bhatara”.
Kéto
krimikan keneh Mén Tingkesé saking ngateleb, sambilanga ngolés-olésang pamor di
baséné, lawut kinanga.
Jeneng
ukana ada buin lanturan pakrimik keneha matur tekén Ida Bhatara, énggalan
cicingné ngongkong, lantas ia masaheban.
Tuara
makelo, ngenah anak muani siteng, lenganné malingbing, nyinahang anak mabayu
tur nyuara kuangan dahar, jarijin limané alus nirus kamuncuk, nyinahang takut
mamacul.
Lawut
negteg tapis, kadi nyujatiang ia saja kiul, nanging duweg ngaé sebeng kuncru,
mapi tuara mampuh, buka gajahé nedeng, nguntul nyejehin.
Sasubané
pahak tekén Mén Tingkesé, lantas anaké ento ngomong, duweg ngarenék sada
banban, buka kerugé nyuwudang ngejoh : “Jero”, Kéto omongné tur kalanturang
sada megat-megat, jelap ngahé tabuh cara anak makiré mati buin akesep.
“Nawegang ja tulung tiang, nawegang sapuniki lacur tiangé numadi, lacur kirang
teda, kalud tani mampuh. Sinah pisan, panumadian anak takut madana idup rihin,
mawinan temu kadi mangkin kadi luwun dadahé anyudang balabar, sing jalan-jalan
tiang engsut kakangselang. Yan wantah Jeroné lédang, nawegang tudung, icénin
tiang beras, yan tan, jinah pacang kanggéang”.
Dugas
nyambatang jinah, nyangetang ia nguntul, tur munyiné sanget nyenikang, nanging
duweg ia nakehang, apang sukat dingeha tekén Sang kaidihin.
Buin
gegéndongé nyambung omong : “Jeroné nulung tiang mangkin, waluya anggén
ngalukat raga, mangda Jeroné tan kadi tiang kalintang dahak, pungkur yan
dumadi. Malih setekén panglikatané punika saking pakarya ngaraga”.
Kéto
munyiné tur tusing engsap ia nyaréré kasamping busan-busan uli tuni, nanging
setekén tusing ngajinang kalumpu, sajawining pawon ngenah, marogragan rahabné
pacalompong bolong, macanggah read-reod, awanan munyiné katungkakang.
Nanging
Mén Tingkes, suba masih uli itunianan makeneh kéné : “Buka enduté, bisa
ngentikang tunjung luwih suci. Kéto waluya omong anaké ené, luwih kadi babawos
Guru ngajah sisia, nanging dasar itungané sanget rusak, nyejehin, kadi caling
selan bukit.
Munyiné
ia nyatusing pupu, nanging dasar
kenehné, nyatusing benahin.
Kéto
lanturan keneh Mén Tingkesé, awanan disuwud gegéndongé ngomong, lantas Mén
Tingkes nyautin : “Jero, rawos Jeroné tiang nyuksemayang, sampé tiang
ngerasayang waluya sabdan Bhatara ané buat Jeroné katiba tekén tiang, sakéwala
sayang pesan, tiang tuara nyidayang nulung Jeroné. Tiang tusing nuturang
kalacuran, apang eda Jeroné ané suba keweh, buin mawuwuh keweh, bantas tampinan
tiang nyidayang mekelin Jeroné, apang ade bekelang dijalan, tekén yéh yan
Jeroné bedak.
Sajawaning
ento, ené waluya anggon tiang ngawales pitutur Jeroné ané utama i busan,
dumadak Jeroné tusing salah tampi, wiréh tiang mituturin Jeroné bahan pitutur
ané ngaranayang rahayu, tur madasar saking keneh tiang ngateleb, makadi tan
pisan mamerih pibalih olih Jeroné.
Jenenga
yan Jeroné ngidayang ngalawanin mapineh, mirib melahang ngalih gawé saking
nanggap upah wiadin saking ngulak-ulak, ngalu, ngadep saang, padayang tekén
ngidih-idih. Reh cara tutur Jeroné i busan, yan anaké demit, kocap dumadi dadi
anak lacur.
Nanging
yan suba lacur, buin demen ngidih-idih, patuh tekén lacur buin ngalih lacur.
Déning
anaké sugih demit, tekén sugih demen ngidih, sanget jelé tekén anaké sugih
demen ngidih, apa buin suba lacur ngidih-idih, sinah dadi telung jelékan.
Sang
Pradnyan mabaosang, nemnem koné unduke ané ngawinang jalmané lacur, alih lacur
agigis, katingal-tingalin sampe lacur sanget pisan, luirnya :
1.Demen
nyilih tuwin lakar masilihin.
2.Demen
ngidih.
3.Demen
mamirat.
4.Mabisain
wiadin melog-melog.
5.Mamaling.
6.Mambahak
Nyilih
tuwin nyidayang masilihin, pacang ngalacurang ané paling nista. Nanging
mambahak, ngamatiang jalmané, lantas juang gelahné, ento pamekasané ngawenang
lacur sangsara, tekaning atmané kayang dumadi, tan pegat natusing baya sakit
ati.
Buina
kenehang tiang, awanan Jeroné buka jani, buatang ngidih-idih, sinah Jeroné
apang ngelah, sampé apang sugih acepané. Nanging acepan Jeroné ento sinah tan
kasidan, reh anaké ngediangin lacur, aji ngidih-idih, patuh tekén ngilangang
tabah sumangka aji madu, tan urung mabalik dadi racun.
Kapegatang
Mén Tingkes omongné amonto, lantas ia ngenjuhin gagéndongé tampinan ané gaéna
uli itunian, masambilan nutur saha nanjénin yéh, déning takeha gagéndongé
bedak.
Samitané
Mén Tingkes sedeng melaha, sukat suka keneh gagéndongé ningalin muah
madingehang tuturné.
Bantas
ajah-ajahan alisné mapecukan tekén gidatné tahen-tahena, déning ia masambilang
naanang duwur sakit.
Lantas
i gagéndong nyuwangin tampinan saha ngidih yéh.
Sasubané
pada saling aksamayang, tur i gagéndong ngomong mapamit, Mén Tingkes masih
ngawales numadakang apang lentur dijalan.
Lantas
gagéndongé majalan. Mén Tingkes bareng ngateh teked dipadiwangané, sambil
ngomong didurin gagendonge, omongné : “Aksamayang déwék tiangé ngidayang ngateh
Jeroné teked diwangan dogén. Nah Jero, jenenga yan Jeroné resep, mirib tutur
tiangé ibusan nerusang ngateh Jeroné nganteg sig tongosé rahayu.
Apa
buin jeroné yan nyak nyambung aji papineh padidi, wiréh sinah masih suba ada
sig Jeroné papineh rahayu, nanging nu lakar uruban bahan ané lénan.
Buin
abedik tiang matingetan, anteng ento pukuhné, ané lakar ngisidang Jeroné
katongos rahayu, ninggal tingkahé ngagéndong, ané waluya gumi kaliwat terak.
Sapakalah
gagéndongé uli umah Mén Tingkesé, marasa kagéncél ngétét anteng lobang kenehné
bahan tutur Mén Tingkesé, kéweh ngatepesang tur malih nyusup nganteg kajahjah.
Pameragat
metu kenehné kéné : “Éh saja buka tutur anaké ibusan, anteng minakadi tanggu
malu patut anggona tekén manusané. Uli ditu ngawinang papinehé rahayu mentik.
Yan
kiul, ada lacur, tusing nyidayang melasang, cara bongkol tekén muncuk.
Yan
kiulé piara, tepuk lacuré, yan lacuré suba bakat, pahak corahé, disubané napak
sig corahé, saseda tekén pangtekénge, disunané mapangtekéng, rebuta tekén rasan
sakit atiné miwah rasan sangsarané.
Nanging
kéto masih, yadin anteng, yan tantau tekén gegaén, masih tan papuara, awanan
yan dadi jalma, patut maurukin sahanan gagaéné ané ngaranayang rahayu”.
Mara
teked ditu ia ngarimik di atiné, “Dadi bengong”. Kéto dingeha munyi uli
durinné. Mara ia nolih, ajinanga timpalné ané ajaka masekeha ngagéndong ajaka
nemnem, ningalin timpal mabedbed duwurné aji kupas, saha ngomong : “Béh, anak
sigug ojoga idihina bahan I Laleng, lantas lempaga kanti kena”. Masaut
gagéndongé ibusan : “Déwasané jelé, awaké sagetan sangkala, kasaktian awaké
rusak, punah”. “Kasaktian apa”. Kéto timpalné. “Kasaktian ané ngaranayang
sakaya baas muah ané lén-lénan”. “Apa sih ento”, Kéto timpalné nyujutang.
“Pongah awaké ngidih-idih, cakcaka tekén anaké aji tutur, kanti dekdek remuk
tuara bakat pupu.
Jani
awaké suwud masekaha ngagéndong, apa buin cahi ngajak timpal sengkala buka
kéné. Kayang masekaha mamaling masih suwud, wiréh kenehang awaké tusing sidayang
ngubadin lacur, aji ngagéndong muah mamaling, daning patuh unduké ento waluya
ngematiang api aji lengis.
Tuah
anteng dulurin bahan kapatutan tur tau tekén sahanan gagaén, ento ubad lacur
ané sejati.
Patuté
yan tan madasar anteng, élah ngalingkung dadi corah, awanan anteng, patut,
miwah tan tekén sarwa gagaén, ento patut patabeh idup”.
Liu
tutur gagéndongé ané kena pitutur Mén Tingkesé ento, sampé timpalné ané patpat,
bareng majanji suwud mamaling muah ngagéndong.
Kéwala
ané dadua, ané matatu tekén ané ningalin, nu malawanang ngajakin nyambung
gagaéné mula, ané ajaka lalima, maksa ngajakin suwud tur yan sing nyak, nagih
alihanga polisi, lakar kasinahang gelah-gelahnyané ané bahana mamaling, sampé
pamragat makejang suwud mamaling muah ngagéndong, cakup masekaha dadi juru abas
kopi, tur Pangupajiwané sayan melah.
Mén
Tingkesé, wiadi pianakné, tuara rahat pesan, nanging ia sukat marasa oon,
lantas ngebah mulihan.
Sawatara
dawuh telu, ngaresek tur macadebes dingeha bahan Mén Tingkes. Nyet ia tekén
pianakné teka, lantas lawanina bangun pesu, mara ngaliwat jelanan, kaget
mapapas paliat ngajak panakné, kahajinang panakné mamelus nyagjag tur morahan,
omongné : “Mémé, icang kondén ngalih don eha, déning ibusan tepuk Nengah Loca,
murid di kelas duané, batisné lih kajéngklok, koné ia ngecogin batu ganjih,
magunjitan, lantas ngalilik batuné kantos ia labuh mapantigan. Batisné ngatepin
batu sanget, tur awakné masih sakitanga. Ibusané kocap ia mahan engsap, kantos
buin inget, tuara ada nawang.
Suba
maletan makelo koné ia sengkala, mara icang teka. Lantas ia ngidih tulung,
tundéné ngandong ngajak mulihné.
Icang
kantos sing inget tekén ngalih don eha, jeg batas inget madalem, lantas
kagandong. Méh ada pang nem icang marérén, mara teked jumahné, réh ia bahat
pesan.
Suba
teked jumahné, mara icang inget tekén mémé gelem, tur tondén mahan ngalih don
eha. Awanan icang ngénggalang morahan mulih, lemesina icang tundéna negak malu,
icang tusing enyak.
Jani
icang buin katukadé ngalih don eha, pang payu mangseban.
Masahut
lantas méméné : “Oo cening, katuju cahi ngelah keneh madalem, tur nyidayang
ngandong Nengah Loca, yan eda kéto, kénkén ia dadiné.
Sujatiné
tingkah ceningé ento, utama pesan ngawinang cening nepukin rahayu wekas-wekas.
Déning sing ada melahan tekén nulung anak sengkala,
wiréh
idup jalmané paling utama.
Yén idup seger, dadi anggon ngalih
magenep.
Nyelag
masahut panakné : “Yan sing padalem Nengah Loca, ibusan ukana sing tulungin
icang”.
Buin
ngomong méméné : “Melahan nulungin tekén madalem, yan madalem tuara nulung,
tusing ada gunané, tur dadi sakit diatiné, sakit bahan tuara ngidayang
nulungin. Yadin tusing madalem, yan nyidayang nulungin, ento ané magunayan, tur
dadi kalegan dikenehé.
Buin
pidan yan cening nepukin anak sengkala, jeg tulungin, paksa déweké, sidayang”.
Kéto
munyin Mén Tingkesé, sanget anteb.
“Nah”.
Kéto pasahut pianakné, lantas ia I Wayan Tingkes magedi, ngorahang ngalih don
eha.
Mén
Tingkes duk ningeh munyin pianakné mahan nulung timpalné, kenehné makebiah
kendel, kantos sakit duwurné ilang, inab takut tekén kabuahan keneh Mén
Tingkesé, awanan sampé sakitné tuara rasayanga.
Nyanané
teka pianakné ngaba don eha tekén paspasan, tur suba kadapetang ada yéh maluab
ané suba kasidiayang baan méméné.
Mara
méméné ngajak pianakné I Tingkes ukana nahar engseban, lantas Pan Loca ngaba
panarak. Gipih Mén Tingkes nyagjag sambil ngesékang cicingné ngongkong, ngelaut
kajag negak di ampikné.
Suwud
macapatan, lantas Mén Tingkes lantas ngalih pabuan laut kasapayang, apang Pan
Loca nyak nahar basé, tur kahaksamayang bahan tuara ada gambir.
Satondén
Mén Tingkes nakonang kabuatan, Pan Loca ngamaluin ngomong : “Kéné, awanan
icangé teka mai, Mén Ceningé mirib ja suba pianak Mén Ceningé ngortayang, buat
sengkalan pianak icangé ibusan. Jelé keneh icangé yan tuara mahan ngenah tekén Mén
Ceningé, buat nyuksemayang pitulung I Tingkesé, teked tekén Mén Ceningé ané
ngadakang ia. ( Bersambung, lanjutan klik disini )
Casino at Harrah's Atlantic City, NJ - Mapyro
BalasHapusCasino at 부산광역 출장마사지 Harrah's Atlantic City, NJ, USA - Mapyro users can now find the best 포천 출장안마 prices 춘천 출장안마 on Hotel deals at MGM Grand, Foxwoods 경상북도 출장마사지 Resort Casino 충청북도 출장샵 Atlantic City,